Một cảng ở Thượng Hải. Người tiêu dùng Mỹ đã được hưởng lợi từ hàng thập kỷ sử dụng hàng hóa giá rẻ được sản xuất tại Trung Quốc.
Chính quyền Trump đã đe dọa thu hồi thị thực của nhiều sinh viên Trung Quốc trong số khoảng 277.000 người đang học tại Mỹ, đồng thời siết chặt quy trình xét duyệt đối với các hồ sơ mới từ Trung Quốc, bao gồm cả Hồng Kông.
Song song đó, các tàu chở hàng từ Trung Quốc đã ngừng cập cảng Mỹ từ đầu mùa xuân năm nay, và chính quyền Trump cũng đình chỉ việc bán một số công nghệ quan trọng cho Trung Quốc, bao gồm động cơ phản lực, chất bán dẫn và một số loại hóa chất, máy móc.
Những động thái này cho thấy một chiến dịch “tách rời” (decoupling) quyết liệt, nhằm phá vỡ mối quan hệ thương mại gắn bó giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới – vốn từng là trụ cột trong quan hệ song phương suốt nhiều thập kỷ.
Theo quan điểm của ông Trump và các cố vấn, việc tách rời quyết liệt (aggressive decoupling) sẽ củng cố an ninh quốc gia Mỹ, đồng thời đẩy nhanh xu hướng hai cường quốc củng cố vững chắc vị thế trong phạm vi ảnh hưởng khu vực của riêng mình.
Ngay từ nhiệm kỳ đầu, các quan chức trong chính quyền Trump đã nhấn mạnh sự cần thiết phải “tách rời” khỏi Trung Quốc, cho rằng mối quan hệ kinh tế và giáo dục sâu rộng với Bắc Kinh tiềm ẩn nguy cơ an ninh quốc gia. Tuy vậy, dù mối quan hệ được tái định hình theo hướng cạnh tranh thay vì hợp tác, khối lượng thương mại song phương vẫn ở mức cao, kể cả trong thời kỳ đại dịch.
Giờ đây, trong nhiệm kỳ Trump 2.0, chính quyền Mỹ đang tiếp tục đẩy mạnh chiến dịch “tách rời” này với quyết tâm cao hơn
Những chiếc ghế được sắp xếp trước cuộc gặp giữa Tổng thống Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại Hội nghị Thượng đỉnh G20 ở Osaka, Nhật Bản năm 2019. Trong nhiệm kỳ thứ hai của ông Trump, các quan chức Mỹ đang theo đuổi quyết liệt hơn mục tiêu cắt đứt mối quan hệ thương mại gắn bó giữa hai nền kinh tế hàng đầu thế giới.
Nguồn ảnh: Erin Schaff/The New York Times.
Những động thái trên đã bắt đầu tạo ra tác động lớn hơn đối với cả hai quốc gia và phần còn lại của thế giới — hàng triệu người đã cảm nhận được sự biến động dữ dội của thị trường trong vài tuần qua — tuy nhiên, còn quá sớm để đánh giá liệu chính quyền Trump có đạt được kết quả thực chất nào hay không.
“Xét trên góc độ tổng thể, việc tách rời khỏi Trung Quốc sẽ đòi hỏi nhiều hơn là chỉ các biện pháp hạn chế thương mại và thị thực,” ông Rush Doshi, Giám đốc sáng kiến mới về Trung Quốc tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại và là cựu cố vấn an ninh quốc gia dưới thời Tổng thống Biden, nhận định”.
Ngoài những bất ổn trên thị trường toàn cầu, một số chuyên gia và học giả cảnh báo rằng việc Mỹ cắt đứt quan hệ với Trung Quốc một cách vội vàng và cứng rắn có thể mang lại nhiều hệ quả tiêu cực. Các rủi ro bao gồm: gia tăng lạm phát tại Mỹ, khiến các nhà nghiên cứu tài năng đổ về Trung Quốc hoặc các nước khác, và làm mất đi cơ hội tiếp cận với những công dân Trung Quốc am hiểu nội tình — những người có thể là nguồn lực quan trọng cho các cơ quan tình báo Mỹ.
“Điều khiến tôi khó hiểu nhất là người dân Trung Quốc thực sự mong muốn được tiếp cận văn hóa, giáo dục Mỹ và mua các sản phẩm Mỹ, vậy mà chúng ta lại đang khiến điều đó trở nên kém hấp dẫn với họ — điều này thật kỳ lạ,” ông Michael S. Roth, Hiệu trưởng Đại học Wesleyan, chia sẻ sau thông báo của Ngoại trưởng Marco Rubio về chính sách visa du học sinh vào tối thứ Tư.
“Nếu chúng ta đang cạnh tranh với ngành công nghiệp và khoa học Trung Quốc, thì điều cần thiết là phải hiểu rõ đối thủ, thay vì tự cô lập mình,” ông Roth nói thêm.
Tuy nhiên, theo quan điểm của các quan chức cấp cao trong chính quyền Trump, những lợi ích từ việc giao lưu này không đủ lớn để bù đắp cho rủi ro an ninh khi có hàng trăm nghìn sinh viên Trung Quốc, đặc biệt là trong các ngành khoa học vật lý và công nghệ tiên tiến, học tập tại Mỹ.
Ngoại trưởng Marco Rubio vào tối thứ Tư đã đe dọa sẽ thu hồi visa của nhiều sinh viên Trung Quốc đang học tập tại Mỹ, cho rằng họ có thể là mối đe dọa an ninh.
Nguồn ảnh: Haiyun Jiang / The New York Times.
Trong tuyên bố ngắn gọn, ông Rubio cho rằng nhiều sinh viên Trung Quốc có thể là mối đe dọa tiềm tàng. Những người bị thu hồi visa, theo ông, bao gồm các sinh viên có liên hệ với Đảng Cộng sản Trung Quốc hoặc đang theo học các “lĩnh vực trọng yếu.” Tuy nhiên, ông không nói rõ bao nhiêu người sẽ bị ảnh hưởng, “lĩnh vực trọng yếu” là gì, cũng như không nêu cụ thể loại liên hệ nào với đảng sẽ bị coi là rủi ro hay cách thức xác định các liên hệ đó.
Nếu các biện pháp này diễn ra đúng như mức độ cứng rắn mà ông Rubio tuyên bố, nhiều mối quan hệ giao lưu nhân dân và hợp tác học thuật sẽ không tránh khỏi bị cắt đứt — đúng với mục tiêu mà chính quyền Trump nhắm đến trong chiến dịch “tách rời” khỏi Trung Quốc.
John Aubrey Douglass, nhà nghiên cứu cao cấp về chính sách giáo dục tại Đại học California, Berkeley, nhận định rằng chủ nghĩa dân tộc mới của ông Trump đang được cụ thể hóa thành một “cuộc Chiến tranh Lạnh tân học thuật,” với những “đòn tấn công và hạn chế không cần thiết đối với sinh viên và giảng viên quốc tế.”
Ông cho biết, các trường đại học nghiên cứu hàng đầu hiện đã sàng lọc và giới hạn sinh viên Trung Quốc — chủ yếu là bậc sau đại học — tham gia vào các lĩnh vực được coi là có nguy cơ an ninh quốc gia, theo phối hợp với các cơ quan liên bang.
Các động thái mới của chính quyền Trump gần như chắc chắn sẽ giúp Trung Quốc giữ lại được nhiều nhân tài trong nước, đúng vào thời điểm Mỹ đang nỗ lực cản trở bước tiến của Bắc Kinh trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo và các công nghệ tiên tiến khác.
Ông Yanzhong Huang, chuyên gia cấp cao về y tế toàn cầu tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Mỹ, nhận định: “Trung Quốc có thể chuyển hướng sinh viên sang học tại Hồng Kông, Anh hoặc Singapore, đồng thời quảng bá các trường đại học trong nước như những trung tâm học thuật toàn cầu.” Ông nói thêm rằng về lâu dài, Bắc Kinh có thể tăng cường giáo dục đại học nội địa và chiêu mộ nhân tài từ Mỹ để giảm phụ thuộc vào các cơ sở giáo dục Hoa Kỳ.
Trong chuyến thăm Mỹ vào tháng 11/2023, Chủ tịch Tập Cận Bình tuyên bố Trung Quốc mong muốn đón nhận 50.000 sinh viên Mỹ trong vòng 5 năm. Tuy nhiên, đại dịch, căng thẳng gia tăng trong quan hệ Mỹ - Trung và xu hướng lãnh đạo ngày càng hà khắc của ông Tập đã khiến số lượng sinh viên Mỹ đến Trung Quốc học tập sụt giảm nghiêm trọng.
Năm ngoái, chỉ có khoảng 800 sinh viên Mỹ theo học tại Trung Quốc, trong khi năm 2019 – trước khi đại dịch xảy ra – con số này là khoảng 11.000.
Ông Tập Cận Bình, xuất hiện trong một sự kiện hồi tháng trước, từng tuyên bố trong chuyến thăm Hoa Kỳ năm 2023 rằng Trung Quốc mong muốn chào đón 50.000 sinh viên Mỹ trong vòng 5 năm. Tuy nhiên, số lượng sinh viên Mỹ đến Trung Quốc học đã giảm mạnh, chỉ còn 800 người trong năm ngoái.
Nguồn ảnh: Tingshu Wang (ảnh pool) cho The New York Times.
Trong khi đó, một số cơ sở giáo dục Hoa Kỳ như Đại học Duke, Đại học New York và chương trình học bổng Schwarzman vẫn duy trì hoạt động tại Trung Quốc, nhưng các nỗ lực này ngày càng mong manh mỗi khi xung đột mới giữa hai nước xảy ra.
Hiện tại, căng thẳng lớn nhất đến từ cuộc chiến thương mại. Vào tháng 4, ông Trump đã áp thuế lên tới 145% đối với hàng hóa Trung Quốc, sau đó hạ xuống còn 30% sau khi Mỹ và Trung Quốc đạt được thỏa thuận đình chiến tạm thời. Trung Quốc cũng hạ mức thuế với hàng Mỹ từ 125% xuống còn 10%.
Vào thứ Năm, một tòa phúc thẩm liên bang đã đồng ý tạm thời giữ nguyên nhiều mức thuế của ông Trump đối với Trung Quốc và các đối tác thương mại khác, chỉ một ngày sau khi một hội đồng thẩm phán liên bang tuyên bố nhiều mức thuế đó là bất hợp pháp.
Người tiêu dùng Mỹ từ lâu đã hưởng lợi từ hàng hóa giá rẻ được sản xuất tại Trung Quốc – nơi chi phí lao động và xây dựng nhà máy thấp hơn nhiều so với Hoa Kỳ. Tuy nhiên, ông Trump và nhiều trợ lý hàng đầu, bao gồm ông Rubio, khẳng định mục tiêu của họ là phục hồi ngành sản xuất trong nước thông qua chính sách thuế cao. Dù vậy, vẫn chưa có dấu hiệu cho thấy các công ty trong và ngoài nước có ý định xây dựng nhiều nhà máy mới tại Mỹ.
Ông Doshi cho rằng nếu muốn tách rời thực sự một số ngành công nghiệp, chính quyền Trump cần hợp tác với các đồng minh để di dời các cơ sở sản xuất và tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu.
“Về khía cạnh này, có vẻ họ đang tiến hành chậm hơn những gì chúng tôi kỳ vọng,” ông nói.
Ông cũng nhấn mạnh rằng việc kiểm soát xuất khẩu công nghệ, máy móc và tài nguyên chiến lược mới là biện pháp thực sự dẫn đến việc tách rời kinh tế.
Dưới thời chính quyền Biden, ông Doshi là một trong những người xây dựng chính sách nhằm hạn chế xuất khẩu chip bán dẫn tiên tiến và một số công nghệ chế tạo chip sang Trung Quốc, với mục tiêu kìm hãm sự phát triển của nước này trong các lĩnh vực như trí tuệ nhân tạo, máy tính lượng tử và công nghệ cao khác.
Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen gọi loại chính sách có tính chọn lọc cao này là “giảm thiểu rủi ro” (de-risking), và các cố vấn của ông Biden đã chấp nhận sử dụng thuật ngữ này.
Trung Quốc cũng thể hiện rõ sẵn sàng tham gia cuộc chơi đó. Hồi tháng 4, nước này đã giáng một đòn mạnh vào Mỹ khi quyết định cấm xuất khẩu một số khoáng sản và nam châm quan trọng – phản ứng trực tiếp trước động thái tăng thuế từ ông Trump. Các ngành công nghiệp Mỹ phụ thuộc lớn vào những nguyên liệu này để sản xuất máy bay, xe điện và vũ khí.
Vào thứ Năm, chính quyền Trump đã công bố các biện pháp kiểm soát xuất khẩu mới, bao gồm việc hạn chế bán phần mềm thiết kế chip.
Căng thẳng leo thang từ cả hai phía đang dần biến thành một cuộc “chiến tranh chuỗi cung ứng”.
Tuy nhiên, hệ quả sâu rộng nhất của nỗ lực tách rời giữa hai nền kinh tế có thể chính là sự đánh mất hiểu biết lẫn nhau — một hậu quả tất yếu của việc cắt đứt các mối liên hệ, và trong lịch sử, điều này đôi khi là bước khởi đầu của xung đột vũ trang.
“Dĩ nhiên có những lo ngại chính đáng về an ninh trong một số lĩnh vực nghiên cứu,” ông Roth, Chủ tịch Đại học Wesleyan, nhận định. “Nhưng việc được trò chuyện với sinh viên Trung Quốc về văn hóa Mỹ, tự do, nghiên cứu khoa học… và lắng nghe quan điểm của họ cũng đã làm phong phú cuộc sống của rất nhiều sinh viên Mỹ — và cả sinh viên Trung Quốc — trong suốt thời gian dài”.
Chris Lin
Nguồn: NYTimes
